Dood aan de symbolen en weg met de rituelen! Of toch maar niet?

Coen Simon heeft een mooi en prikkelend artikel geschreven in NRC.next van vandaag. Hij reageert op de oproep om maar eens af te rekenen met dat irrationele en ondemocratische instituut van de monarchie en komt uit bij de opvatting dat we niet kunnen leven zonder symbolen en dat we het belang van symboliek niet moeten onderschatten. Ware woorden, als je het mij vraagt. Denk je eens een wereld in die van alle symboliek ontdaan is, een wereld die alleen geregeerd wordt door ratio en koele berekening. Dat lijkt me een nachtmerrie.

Een soort afspraak

Maar wacht eens even, de symboliek van de monarchie staat toch helemaal niet ter discussie? We vinden het in dit land toch prima dat het staatshoofd een ceremoniële functie behoudt en door zijn/haar publieke rol een samenbindende betekenis heeft? Dat weet Coen Simon ook. Maar hij merkt daarbij op dat GroenLinks bijvoorbeeld ‘zeker op termijn een republiek wil’.

Coen Simon geeft aan het eind van zijn artikel deze definitie van een symbool: ‘Een symbool is een voorstelling die een heuse toestand in de werkelijkheid vertegenwoordigt en daaraan zijn waarde ontleent.’ Daar is goed over nagedacht. Natuurlijk heeft een symbool pas waarde als er betekenis aan wordt toegekend. Het is een soort afspraak. Bijvoorbeeld om voor waar te houden dat een man of vrouw in een zwarte toga met meer gezag en recht van spreken het woord mag voeren bij officiële gebeurtenissen. Of de afspraak dat de persoon met de hamer bepaalt welk agendapunt aan de orde is en wanneer de vergadering aanvangt of eindigt. Ook accepteren we samen de symbolische waarde van stoplichten, zebrapaden en politieagenten met petten op het hoofd en strepen op de mouw. We hebben er als samenleving belang bij dat we deze afspraken in ere houden, want dat geeft ons rust, duidelijkheid en overzicht.

Troost en warmte

In genoemd artikel komt het niet aan de orde, maar ik wil hier ook – symbolisch gesproken – een lans breken voor religieuze symbolen en rituelen. Al heb je persoonlijk misschien helemaal niets met het geloof, toch zul je meen ik moeten erkennen dat religie samenbindend en richtinggevend werkt. Dat viel mij bijvoorbeeld opnieuw op bij de indrukwekkende rouwdienst in Noorwegen waar vertegenwoordigers van de sociaal democratische partij de troost en de warmte van de kerk opzochten om daar samen met de koninklijke familie en hun premier hun verdriet te delen. Ik denk ook terug aan de labour MP Tony Blair die uit 1 Kortintiërs 13 voorlas na het tragische levenseinde van prinses Diana. Maar ook bij feestelijke gebeurtenissen als kroningen, inhuldigingen, eedafleggingen en huwelijkssluitingen is religieuze symboliek van betekenis en speelt de kerk een wezenlijke en voorname rol.

Staat dit dan allemaal ter discussie? Nou, niet voortdurend en niet al te hevig. Maar als je goed oplet zie je wel dat er stelselmatig wordt geknaagd aan dergelijke symboliek en dat er ook regelmatig schamper wordt gedaan over rituelen, instituten en gebruiken die ‘niet meer van deze tijd zijn’. Als iets ‘niet meer van deze tijd is’ – is het dan ook slecht of minderwaardig? Of omgekeerd, als iets ‘wel van deze tijd is’ – heeft het dan meer waarde of betekenis? Geeft het nieuwe ons de zekerheid dat het op den duur ook nog houdbaar, belangwekkend en geloofwaardig zal zijn? Is onze tijd dan zo buitengewoon goed en moreel verheven boven andere tijden?

Stabiel en verstandig

Tradities en ceremonieën zijn waardevol omdat ze de tand des tijds hebben doorstaan en omdat ze het heden verbinden met het verleden. Ze zorgen voor eenheid en continuïteit. Daar kun je rationeel een aantal goede dingen over zeggen, lijkt mij. Maar je kunt ook alles kapot redeneren. Mijn vraag is dan: waarom zou je iets repareren als het niet echt stuk is?

Ik moet eerlijk toegeven dat het wat vreemd is om een staatshoofd aan te stellen via erfopvolging. Maar zolang die monarch op vrijwel ieders sympathie kan rekenen, stabiel en verstandig opereert en een neutrale positie boven de (kibbelende) partijen kan innemen, zou ik – alleen al om pragmatische redenen – de traditie en symboliek respecteren en gezellig in stand houden.

Het zijn niet alleen de symbolen en rituelen van hooggeplaatsten die kritisch bekeken en ter discussie gesteld worden. Ook religieuze symbolen van gewone gelovigen (hoofddoekjes, kruisjes) moeten bijkans verbannen worden. Maar waarom in ’s hemelsnaam? Vanwaar die onverdraagzame gelijkheidsdrang? Wat is er mis met ‘iedereen in zijn waarde laten’ en wat geeft het dat je aan iemands buitenkant kan zien waar hij of zij bijzondere betekenis aan hecht?

Symbolische ondersteuning

Toen ik naar huis liep wapperde er twee vlaggen bij het Hoofddorpse politiebureau. Over symboliek gesproken. Naast een vlag met het politielogo hing er een vlag van het Koningin Wilhelmina Fonds. Ik vind dat prima en ik kan me niet voorstellen dat er één weldenkend mens is die bezwaar maakt tegen de sympathieke ruimte die de politie Haarlemmermeer biedt aan de kankerbestrijding. Maar je kunt de vraag stellen waarom het ene goede doel wel deze symbolische ondersteuning krijgt terwijl het andere doel vergeefs zal vragen of hun vlag ook eens bij het politiebureau mag wapperen. Moeten we hier een punt van maken? Alsjeblieft niet.

Waarde en betekenis

Het zal wel allemaal niet zo’n vaart lopen. Ik denk dat vrijwel niemand echt afstand wil doen van symbolen en rituelen. Maar ik hoop dat rationeel ingestelde mensen ruimte in hun hoofd en hart willen blijven houden voor zaken die misschien niet altijd van economisch nut zijn, maar wel van waarde en betekenis. Of het nu om kunst, cultuur of religie gaat – ga alsjeblieft niet voorbij aan de kracht van het symbool en de betekenis van het ritueel. En realiseer je dat wat in de ogen van de een ‘absolute onzin’ en ‘volledig achterhaald’ is, voor de ander juist vol van betekenis en van blijvende waarde is.

Laat me gerust weten wat je denkt.